BAD Ê DOSTIK Û DEWLETA KURD A MERWANÎ

Wek ku tê zanîn, Dewleta Kurd a Merwanîyan, di sedsala 10-an de, ji hêla Bad ê Dostik ve, li Farqînê û Amedê hatîye damezirandin. Di demekê kin de bandora xwe li piraniya Kurdistanê zêde kirîye û dewleteke bihêz derketîye meydanê. Bad ê Dostik, kurdekî jî aliyê Hîzan a Bedlîsê ye,  bi wêrekî û mêrxasiya xwe ve tê naskirin. Û divê bê gotin ku, Pira Mala Badê jî, ji hêla Merwaniyan ve, li ser navê Bad hatîye avakirin û ji bo navê Bad tim û daîm bijî, li ser navê wî û li ser navê malbata wî hatîye pênasekirin. Çavkaniya herî giring a di der barê wî û jiyana wî de, pirtûka " Dîroka Kurdên Merwanî " ye, a ku ji hêla Îbn'ul Ezraq ve hatîye nivîsandin. Hêjayî gotinê ye ku Îbn'ul Ezraq jî kurdekî ji bereka Zirkan e û pêşîyên wî di dewleta Merwanîyan de, li qesra wan peywirên girîng girtine. Her wiha dîroka Merwanî, Eyyûbî û Selçûkiyan jî tomar kirîye û gihandîye nifşên nû. Lêkolînerê kurd ê navdar M. Emîn Bozarslan, beşekê ji vê pirtûka hêja, berê 30 sal wergerandÎye li tirkî û daye weşandin. Ji bo dîroka Kurd û Kurdistanê a serdema navîn, berhemekehêja û giranbuha ye. Niviskar û helbestvanê kurd Rojen Barnas jî, ji wê pirtûkê, beşê jiyan û danasîna Bad ê Dostik wergerandîye li kurdî û diyarîya dîrok û lîteratûra kurdî kirîye. Ew beş, li jêr e;

_________________________

BADÊ DOSTIK

Hatiye gotin ku:

Ebû Ebdula Huseyin Badê kurê Dostik (1) ê Harbuxtî (2) bi derketina ji çiyayên Bahesmê yên di navbera Maden û Hîzanê; li dora xwe xelkê civand, bi rêbiriyê dest bi kar kir. Berê jî çend car avêtibû ser Diyarbekir. Piştî mirina Edud ud-dewle Bad bêtir bi hêz bû, heval û hogirên wî zêdetir bûn. Hingê ew li deriyê Hîzan û Madenê dima.

Ewê di vê demê de fikra fermanrewatiyê kiribe serê xwe ku bi vê armancê ji nûve dest bi tevgera xwe kir û hin deveran stand; di pey de avêt ser deverên herêma Meyafarqînê û pê kir serê. Ji ber ku peyayên Mîr Eb ul-Mealî (3) qels bûn nedikarîn bajêr biparêzin. Badê Dostik bi vî aliyê wê dizanî, ji xelkê bajêr re name nivîsî, dilê wan stend û bext da wan ku ewê bi wan re qencî bike. Li ser vê xelkê bajêr pêşneyara Bad li xwe pejirandin.

Bi vî awayî Badê Dostik di meha rebî’ ul-axir a sala 374 a koçî (985 z) de kete bajêr, teslîm girt û li wê derê rûnişt. Di pey de di demek kurt de navçeyên Diyarbekir, Nuseybin û Cezîrê kir bin destê fermanrewatiya xwe.

Badê Dostik fermanrewayê (hukumdar) pêşîn ê kurdan e. Birayê xwe Eb ul-Fewaris Huseyinê Dostik kir waliyê Meyafarqînê (4). Bi leşkerên xwe ve bilî dibû û bi ziftkirina cî û deveran mijûl dibû. Eb ul-Fewarisê birayê wî jî li Meyafarqînê ma. Ji ber ku sûran di demek mîna ji du salan kurtir de nûjen kiriye, li ser çend ciyan yên sûrên Meyafarqînê navê wî nivisandî ye.

Hatiye gotin ku:

Gava Samsam ud-dewle (5) bi hêz û welatên bidestxistî yên Badê Dostik hisiya, şaş ma, bizdiya û jê çavtengî kir. Ji ber vê jî fermandarek xwe yî bi navê Ebû Herb şand ser Badê Dostik. Ev fermandarê ku dostê Bad bû gava gihîşt nêzîkî ciyê Bad, jê re nameyek nivîsî û pêşneyar kir ku Bad serê xwe li ber fermana Samsam ud-dewle bitewîne, bikeve ber xizmeta wî; eger wisa bike ewê Samsam ud-dewle welatê wî wek mîrîtî bidê. Bad vê pêşneyarê paşve vegerand. Li ser vê Ebû Herb leşkerek (ordî-arteş) hilanî û çû ser Bad ve. Çi heye ku Badê Dostik ew têkbir û wek xenîmeta şer dest danî ser malên di destê wî de. Bi vî awayî xenîmetek gelek zêde û gelek kelûpelên leşkerî ketin destê Bad. Bi vê serketinê ew û leşkerên xwe bi hêztir bûn.

Di pey vê têkçûnê de Samsam ud-dewle di bin fermandariya wezîr Eb ul-Hesen Elî bin

Huseyin bin Mexribî - ku bavê evê Mexribî ye ku di pêş de ewê li Meyafarqînê wezîrî bike- de leşkerek din şand ser Bad. Ev leşker hetanî Meyafarqînê hat û bajêr rapêça. Lê belê Bad carbicar ji nişkave ji kelê derdiket êrîşan dibire ser vî leşkerî; serbazan dikuşt, malê wan talan dikir. Ji ber vî qasî ne wezîr bi Bexdayê dikaribû û ne jî dikarî rapêçanê bêtir bajo. Paşiyê bêçare ma, ji wê derê vegeriya. Êdî ji ciyek diçû deverek dîtir, dor li hin ciyan vedigirt. Bad jî bi pey wan diket, timî êrîş dibirin ser hêzên wî, her carê çendek ji wan dikuştin. Piştî ku demek bi vî awayî derbas bû, wezîr têgihîşt ku bi Bad re nikare serî derxe, naçar ma ku pê re li hev were û biryara xwe de ku vegere Mûsilê. Gava gihîşt devera Til Fafanê (6) ji waliyê Mûsilê Eb ul-Qasim bin Sa’d bin Mihemed el-Hacib re name nivîsî û rewşê jê re got. Walî jî ji Bad re name nivîsî daxwaza lihevhatinê pêşneyar kir. Bad pêşneyarê pejirand, di navbera herdû aliyan de di meha remezana sala 377 koçî (988 z) de lihevhatin çêbû. Li gora vê lihevhatinê bajarê Tûr Abidîn (7) û herêma li pişt wê ango Cezîre; ji waliyê Mûsilê re û aliyên dinê jî ji Bad re bimînin.

Berî vê tarîxê, di 376 ê koçî (987 z) de Şeref ud-dewle Eb ul-Fewaris Şirzîl bin Edud ud-dewle, Samsam ud-dewleyê birayê xwe ji text anîbû xwar û ketibû ciyê wî. Piştî ku Şeref ud-dewle du sal û sê meh hukimdarî kir, di 28 saliya xwe de mir. Li ser mirina wî birayê wî yê Beha ud-dewle Ebû Nesr Heşad bin Edud ud-dewle, Samsam ud-dewleyê birayê xwe serbest kir û ew ji nûve kire fermanrewa.

Samsam ud-dewle hetanî sala 379 ê koçî (990 z) fermanrewa ma. Di pey wî de birayê wî yê Ebû Nesr Heşad bin Edud ud-dewle bû fermanrewa. Bad jî ji fermanrewatiya wî dilxweş bû. Ji xwe di navbera Bad û Ibnî Sa’dê waliyê Mûsilê de dostaniyek bi rêkûpêk hatibû danîn. Ew çend ku gelek car Bad alîkariya wî dikir.

Hatiye gotin ku:

Di vê navê de komek ji kurdên Hekar û herêmên derûdorê êrişê ser Mûsilê kirin, bajêr talan kirin û li ehlê bajêr zordestî kirin. Ku Badê Dostik ev bihîst ji Hesenkêfê derket, li ber deriyên Mûsilê ji nişka ve êrîşî ser van kesan kir; gelek ji wan kuşt û malê wan talan kir. Merivên walî Îbnî Sa’d û xelkê Mûsilê ji wan xelas kir. Hingê di dilê xelkê Mûsilê de li hember Bad hezkirinek mezin çêbû.

Gava ku Îbnî Sa’d di sala 376 ê koçî (987 z) de mir, Beha ud-dewle Ebû Nesr hate Mûsilê û rêvebiriya bajêr girt destê xwe. Ebû Nesr li ser peymana lihevhatina ku berê bi Bad re hatibû kirin ma û mîrîtiya Cezîre û Tûr Abidînê jî dayê.

Piştî ku demek bi vî awayî derbas bû, Ebû Nesr ji Bad re nameyek nivîsî û jê xwest ku paşve vegerin ser hoyên peymana di navbera wî û Îbnî Sa’d de. Lê belê Bad vê pêşneyarê nepejirand. Ebû Nesr jî vê rewşê ragihand xelîfe Tayi’. Li ser vê xelîfe di bin fermandariya katibê xwe yê bi navê Serîr Nesr bin Tasî de leşkerek amade kir û şand ser Bad. Ev leşker bi ser Bad ve çû. Herdû leşker (ordî/arteş) li Tûr Abidînê rastî hev hatin. Di pey de li ser tepa li hember Nuseybînê şer dest pê kir. Di vî şerî de Eb ul-Fewaris bin Dostikê birayê Bad hat kuştin. Cenazê wî anîn Meyafarqînê, li dervayê bajêr hate veşartin, li ciyê ku jê re dibêjin Kumbetên Eb ul-Fewaris li serê kumbetek hate çêkirin. Di pey de li kêleka vê kumbetê hin kumbetên dinê jî hatin avakirin ku bi vî awayî gelek kumbet çêbûn.

Hatiye gotin ku:

Pişti bi mirina Samsam ud-dewle ku birayê wî Beha ud-dewle ciyê wî girt, Hemdanî (8) çavê xwe berî vî welatî dan. Di vê demê de ji Hemdaniyan du mîr gihîştibûn. Yek jê Ebû Tahir, yê din Ebû Ebdilah ku herdû ji kurên Nesr ud-dewle Hesen bin Hemdan bûn. Ev herdû bira, ji bona welatê wî jê bistînin, ajotin ser Bad û li pey geriyan. Bad pêşiyê ji ber vana reviya, ji ciyek çû ciyek din. Paşiyê derbasî Tûr Abidînê bû û leşkerên xwe li wê derê berhev kir. Di navbera herdû leşkeran de şer dest pê kir. Di vî şerî de Bad li ser pişta hespek têk çû, ji ber ku merivekî girî zexim bû, xwest li hespek dinê siwar be û ji ser hespê xwe xwe hilavêt ser pişta hespekî dîtir, lê belê berî ku bigihîje hespê dinê li erdê ket û parxanên wî şikestin. Di wê rewşa birîndariya giran û li erdê raketî, yek ji kurên Hesen bin Hemdan tê ew bi derbên şûr dikuje, çek û posatên li serê jêdike, dibe. Mêrik nedizanî ku ew Bad bû. Paşiyê ew nasîn; dest û piyên wî jêkirin şandin Mûsilê ji wê derê jî şandin Bexdayê ji bona nîşanî xelkê bidin. Laşê wî jî birin Mûsilê; bi şûştin, kefenkirin û limêj hat veşartin. Musilî gelek ber bi kuştina Bad ketin, şîna wî girtin û li serê giriyan.

Dibêjin ku Bad di 14ê Muherema 380ê koçî (991 z) roja yekşemê hatiye kuştin.

(Îbn ul-Ezreq el-Fariqî)

Ji Pirtûka:

“İbn’ül-Ezrak, Mervani Kürtleri Tarihi, Türkçesi: M.E.Bozarslan, İkinci Baskı, Borås-İsveç 1983”

Wergerandina ji tirkî: Rojen Barnas

------------

(1) Li gora Îbn ul-Esîr c.9, r.25 navê wî Baz e, Ebû Ebdulah Huseyinê kurê Dostik jî ne Baz (Bad) e, lê birayê wî ye. Naznavê Baz jî Ebû Şuca’ (Bavê Bizavê) ye. (B.E.A)

(2) “Harbuxt” navê qebîleyeka kurd e.(M.E.B. )

(3) Eb ul-Mealî Şerîf ji fermanrewayên Hemdaniyên Helebê ye, naznavê wê Sa’d ud-dewle bû, di 922 de miriye. (M.E.B)

(4) Di rûpela 79 a “Marsh” de ev hene: “Gava Bad fermanrewatiya Meyafarqînê kir destê xwe, Ebû Elî Hesen bin Elî et-Temîmî kir waliyê wê derê. Ev kes, di dema fermanrewatiya Badê kurd ya li ser Diyarbekirê waliyê Meyafarqînê ma. Di pey de di navbera fermanrewayê Mûsil û Bad de şer derket. Di vî şerî de Bad hat kuştin, lê Eb ul-Hesen bin Elî et-Temîmî li Diyarbekirê ma. (B.E.A) [Binêre li nivîsa C.Rojbeyanî; xala 62 ya Şerefnamê. R.B]

(5) Samsam ud-dewle ji fermanrewayên Buweyhiyan e, ku di 962 de hatiye dinyayê. Kurê Edud ud-dewle ye. Li ser mirina bavê xwe di sala 983 de derketiye ser text, 998 de li Şîrazê hatiye kuştin. (M.E.B.)

(6) Di eslê pirtûkê de herçend “Fakan” nivisandî be jî şaş e, rastiya wê “Fafan” e. Di Mu’cem’ ul-buldan c.2. r.552 û 776 de nivisandî ye ku Fafan ciyek li nîvro(başûr)yê Meyafarqînê û li ber çemê Dîcleyê ye.(B.E.A)

(7) “Tur Abidin” bajarek kevin ê li nêzîkî çiyayê Cûdî bû.(M.E.B) [Bajarê “Tûr Abidîn” ku li vê derê derbas dibe di Şerefnameyê de wek nahiyeya wilayeta Boxtan (Botan) jê tê behs kirin, li gora paragrafa berî rêza dawiyê li bakurê Nuseybînê ciyekî ye ku dibe Midyad be. Lê bi awakî ku tê zanîn Tûr Abidîn Torê an wek silîvî dibêjin Çiyayê Jêrîn e ku ji pişta Mêrdînê heta Hesenkêf û bakurê Kerboranê ye; Mêrdîn, Stewr, Kercews, Midyad û Hezex dikevin nav vê herêmê. Bnr.: Şerefname, r. 196 (R.B)]

(8) Hemdanî xanedaniyeke ereban e ku di navbera salên 885-991 de li Musil, Heleb, Diyarbekir û li wan doran hukim kiribûn. Bavikê xanedanê ji qebîleya Texlîb Hemdan bin Hemdûn e. Herî navdarê wan Seyf ud-dewle ye. Fermanrewatiya wan ji aliyê xelîfetiya Fatimiyên Misirê ve di 991 de hatiye rakirin.(M.E.B)

KURTKIRIN:

M.E.B : Mehmet Emin Bozarslan

B.E.A: Bedewî Ebdullah Awad

R.B: Rojen Barnas

Nivîsa C.Rojbeyanî ya li ser Badê Dostik jî gelek balkêş û piçek cihêtir e. Binêre li xala (62) ya Şerefnameya Mîr Şeref Xanê Bedlîsê.

Balkêşanî: Nivîs û notên di nav kevanekên bi koşe “[ ]” de yên min in.

(Ev beşê han, ji pirtûka "Farqîn" a Rojen Barnas hatîye wergirtin - Amadekar: Xerzî Xerzan)