BI DANEYÊN ZANISTÎ, NAV Û WATEYA “AMEDÊ” (II)
BI DANEYÊN ZANISTÎ, NAV Û WATEYA “AMEDÊ”
BERSIVA BEROVAJÎKIRIN Û TALANÊN DÎROKÎ (II)
Xerzî Xerzan
Dîroka mirovahîyê, weke ku hatîye gotin-qebûlkirin, li gel
peydabûna nivîsê, dest pê dike. Ev, pêvajoyeka 5 hezar salî ye. Lê, helbet
mirovahî berê nivîsê jî hebû û berê nivîsê jî, hêjayîyên şaristanî afirandîye.
Bi taybetî, li gel lêkolîn û lêgerînên van
50 salan dawîyê, Mezopotamyaya Jorîn, an ku navarasta Kurdistanê, di warê
destpêka rîtûelên dînî-bawerî, pêşdeçûn û peydakirina çandinî û
xwedî-kedîkirina ajalan de, wek herêma sereke û welatê destpêka jiyana medenî
hatîye qebûlkirin. Berê peydabûna nivîsê ji hêla Sûmeran ve (heta îro berovajî
vê têzê, daneyên zanistî nîn in), li Kurdistanê an ku li Mezopotamyaya Jorîn û
nemaze li berçemên Tîjleyê û qeraxên şaxên wê, cîyên dîrokî yên ku dema wan
digihîje 12-14 hezar salî, hatine dîtin û qeydkirin. Wek mînak; Şikefta
Şanîdarê, Herêma Çermo, Xerabreşk (GobekliTepe), Şikeftên Hesûnî ,Qota Berçem (
Çayönü), Şikeftên Hilarê, Kerxê (bi Asûrî: Taîdu, bi tirkî: Üçtepe), Behramkî (Bi Asûrî: Tuşxan, bi tirkî: Ziyarettepe),
Newala Çorî, Çemê Hilan, Xirbeya Başûr, Girê Kortik û hwd… Bi van destketîyên
zanistî û dîrokî, em dikarin bi hêsanî bibêjin; “Şaristanî li seranserê
dinyayê, ji axa bakûrê Mezopotamyayê, anku ji Kurdistanê belav bûye....” (1)
Yek ji van mercên dîroka medenîbûn û şaristanîyê, pêşdeçûna
di warê “madenkarîyê” de ye. Gelên ku qada madenkarîyê de xwe
gihandibin, di dîroka kevnar de her tim bi ser ketine û ev huner wisa kirîye
ku, bajêr û şaristanîyên binavûdeng ji
hêla wan gelan ve hatine afirandin. Û dîsa, em baş dizanin ku, li seranserê cîhanê,
herêma derûdora Amedê di warê cewherên
madênî de xwedî cîyekî taybet û serbixwe ye. Qota Berçem , a ku raserî gundê
Hilarê yê Erxenî ya Amedê dimîne, di dîroknûsîya serdemên kevnar de, wek “di
cîhanê de cîyê destpêkê ya madenkarîyê” tê zanîn û dîsa li gel kolanên
dawîyê, hatîye piştrastkirin ku, li Qota Berçem, mirovên vê deverê, cara yekem ji madena sifirê, amûrên xweşik û kêrhatî,
mîna bazin, gustîlk, kêr, şûr, mertal, tîr û kevan çê kirine. Ji ber ku li hawirdora Qota Berçem cewhwer û damarên madena
sifirê pir bûne û gelê wê deverê di warê çêkirina amûrên madenî de hosta û
jêhatî bûne, û ji ber ku berê Qota Berçem, di warê madenkarîyê de, li cîhanê ti daneyên zanistî li ti deverê nehatine dîtin
û peydakirin, di cîhana zanistê de civaka Qota Berçem civaka yekemîn e, a ku
madenkarîyê ve mijûl bûne û bi ser ketine. Li Qota Berçem û li Gundê Hilarê, sala 2019-an
kolan dîsa dest pê kirine û berpirsîyara lêgerînê, arkeolog Doç.Dr. Doç. Dr.
Aslı Erim Özdoğan, li gel daneyên nû bi hêsanî dibêje; “Li cîhanê, dîroka madenkarîyê,
bi Qota Berçem dest pê dike” û didomîne: “Sifir, cara yekem li vira
hatîye helandin û pişt re hatîye sarkirin-hişkkirin , bi lêdanê şikil lê hatîye
dayîn û bi vî awayî, morîk, bazin,gustîlk û amûrên xweşik hatine çêkirin. Ev
yek, hunerek e, a ku berê nehatîye dîtin” (2). Û ev tiştana, bi tenê ji
madena sifirê pêk nehatine. Gelê Qota Berçem, madena sifirê tev li madenên dinê
(çînko-zirinc-hesin) kirîye û bi vê yekê teknolojîya madenî gelekî peş ve
birine. Destketîyên Qota Berçem, xweş nîşan didin ku, ev gel berê mîladê
8200-7500-an de, hîn serdema Neolîtîk -a bê dîz/firaq- de, maden nas kirîye û
gavên pêşîyê yên madenkarîyê avîtîye. Ev destketin û amûr, ne ku tenê li vê
herêmê, lê li tevahîya cîhanê, mînakên herî kevnar in ku hatine peydakirin (3)
 |
| QOTA BERÇEM - AMEDÊ |
Zanyarê kurd Mehrdad Izady, di pirtûka xwe de (Ên
Kurd), behsa Qota Berçem jî dike û li ser wê wisa dinvîse;
“Mirov, ji serdema kevirî, derbasî
serdema şoreşgerî ya madenî (bi rêzê -sifirî, bronzî û hesinî) bûn.
Civaka li Qota Berçem (Braidwood 1969, Caldwell 1967), yek ji wan du civakên
kevnar e, ya ku dest bi madenkarîyê kirine û ev yek bi zanistî hatîye
piştrastkirin. Bronz, tevlibûneka madenî ye, ji tevlikirina sifir û madenên
dinê pêk tê, bikaranîna wê hêsantir e, ji ber ku zûtir dihele û zûtir sar dibe.
Amûrên bronzî yên Qota Berçem, berê mîladê 4 hezaran hatine çêkirin. An ku,
berê Ewropayê tam 2 hezar sal… Cewherên madênî, peşdeçûna vê civakê hêsan
kiribû. Li wê demê, li Mezopotamyaya
jêrîn, maden tine bûn lê li herêmên Zagros, Toros, Amanos û li Cûdîyê
pêkhateyên volkanîk pir bûn û bi wan re maden jî “ (4)
Ev sedem wisa kir ku, gelê Tîjle û Ferata jorîn di vî warî
de xwe pêş de birin û şaristanîyeke bêhempa afirandin. Dîsa lêkolînerê kurd Muslum Uzulmez, li gel
lêgerîn û pirtûkên xwe, ev rastî teqez dike û dibêje; “Ev dîrok ne dîroka nivîsandî ye lê dîrokeka
peydabûyî ye…”. Ev gotin, ji
boyî têgîhiştina ferqa dîroka nivîsandî û dîroka peydabûyî gotineke di cî de ye, rastîya dîroka kevnar
radixe li ber çavan (5). Her wiha, destnîşan dike ku, derûdora Amedê ji demên
kevnar ve, cîyê sereke yê warê madenkarîyê ye û amûrên li Amedê hatine çêkirin,
hîn berê 5-6 hezar sal, li çar hawirdora Mezopotamya û Anatolyayê belav bûne (6).
Piştî van piştraskirin
û daneyên zanistî, em dikarin bi hêsanî bibêjin ku, gelê Qota Berçem an ku bi awayî
berfirehtir, gelê Mezopotamyaya Jorîn, ji demên kevnar heta dema me ya îroyîn
di nav zengînîyên madenî û çandinî de jiyîne û mixabin, ev zengînîyên wan bûye
sedema êrîşkirina wan ji hêla gel û civakên dîtirê. Di belgeyên Sûmerî û Akkadî
de, em dibînin ku, cara yekem Keyê Akkadî yê binavûdeng Naram-Sîn (sedsala 23. a
berê mîladê), êrîşî “Welatê Jor” kirîye (7).
 |
| Kêla (Stêla) biserketinê ya Naram Sîn a li Amedê |
Naram Sîn, piştî dagirkirina herêma Tîjleya Jorîn, xwe wek “Xwedî û Keyê çar kenarên cîhanê”
daye nivîsandin. Berê vê stêlê (kêlê), ti belge nehatîye dîtin ku di naveroka
xwe de hatina artêşekê an jî gelekî biyan a li vi welatî, hewandibe. Stêla
biserketinê ya Naram-Sîn, li gundê Pîr
Hiseyna yê Amedê, sala 1893-an hatîye dîtin.. Ji vê stêlê em fam dikin ku,
Akkadan, hîn sedsala 23-an êrîşî herêma Amedê kirîye û keyê wan Naram Sîn, li
ser navê xwe kêleke biserketinê daye çêkirin û li gundê Pîr Hiseyna yê îroyîn
daye çikandin. Helbet sedema êrîşê xuya ye. Sedema sereke, bidestxistina
herêmên madenan û her wiha zengînîya Xorrî-Mitan e. Naram Sîn, keyekî çavsor bû
û ji boyî armanca xwe ya bûyîna “XwedaKey”, artêşên nû û êrîşkar amade dikir û
bi wan, ji boyî pêşdeçûna xwe, herêmên zengîn û medenî dagir dikir, dest datanî
li ser hêjayîyên wan û gelê wir dikir koleyên dewleta xwe. Armanca dagira wî ya sereke ev bûye.
Di wê demê de û hîn zûtir, di belgeyên Sûmerî de de, ew gelê
“jorîn” bi navên “Xor-rî, Ko-tî, Kur-tî û hwd.” hatine nivîsin, û ev tev de
wateya “gelê jorî, bilindahî” didan (8). Û weke ku me di destpêka vê
gotarê de nivîsîbû, ev gelên “JORÎ-BILINDAHΔ, an ku bilêvkirin û bi binavkirina
biyanan “Ko-tî, Kur-tî, Sûbarî, Xor-rî-Mitan, Naîrî, Xanîgalbat, Ûrartû û
hwd.”, ji demên kevnar heta dagira Akkadan, -di welatê xwe de - ji gola Ûrmîyê
hetanî Deryaya Spî, ji Zagrosan heta Toros û Amanosan, ji Deryaya Reş heta Musil û Kirkûkê- an ku li Kurdistan
îroyîn, di nav aramî, afirandarîyê û di nav çandeka bêhempa de, bi hev re
dijîyan. Lê ev dagir, dibe destpêk û ev konfederasyona gelên “Jorî”, êdî ji wê
demê ber bi serdema me ve, bênavber pozîsyona xwe ya xweparastinê werdigirin û
pêvajoya dîrokî didome. Vêca em ê vegerin mijara “Xorrî-Mitan”, a yek ji wan
navan a li vî gelî hatîya danîn.
Weke me got, Mitan, hîn hezarsala 3-an a berê mîladê, di
dîrokê de xuya dibin û ji Nûzî (Kirkûka îroyîn) û Gola Ûrmîyê heta Amanosan, li
gel hevkarîya hemû Xorrîyan konfederasyonek ava dikin. Û Mitan, bi vê konfederasyonê, di destpêka hezarsala 2-an, li gel bi xwe re
anîna “ronahîya Arîyanî ya ji herêma Gola Ûrmîyê” (9)
tev li karwana dîrokê dibin û ew “ronahîya Arîyanî ya ji herêma Gola Ûrmîyê”,
an ku pêşdeçûna warê rêxistinbûyîn-kirinê, hemû gelên Xor-rî dike yek û Mitan,
dibin erkdar û fermandarên hemû Xor-rîyan. Ji wê demê pê ve, navê wan wek”Xorrî-Mitan”
tê nivîsîn.
Li vira em ê berê xwe bidin pêwendîya Mitan û Medan, da ku
em mijara xwe heve girê bidin. Diakonoff, berhema xwe de(10) (, bi daneyên zanistî dibêje, Mitan gelekî Îndo-Ewropî ye û ji
herêma Gola Ûrmîyê ber bi rojava ve hatine, li Rojava tev li Xorrîyan bûne û “ronahîya
Arîyanî” jî bi xwe re anîne. Û dîsa di heman cîyî de, Diakonoff destnîşan
dike ku navê Mitan a resen, ê ku ew bixwe, xwe bi nav kirîye; “Matîen”
e. Di destpêka hezarsala 3-an, beşek ji Mitan (Matîen-Madîen, Medîen) koçî
rojava kirîye û li herêma Xorrîyan, li gel wan şaristanîyeke hevpar ava kirîye.
Û hîn berê Akkadan û di serdema Sûmeran de… Ev nêrîn, di gelek lêkolînên dîrokî
de jî cîyê xwe girtîye û bi daneyên zimanî-erdnigarî, koka Mitan, bi Matîen ve
hatîye girêdan (11).
Û ev navê Matîen/Madîen
(navê Mitan a resen), berê 4-5 hezar sal berê, li welatê Mitan, an ku li
hawirdora Gola Ûrmîyê zendî ye. Ew herêma ku tê behskirin, her wiha makewelatê
Madan/Medan/Mîdan e jî… Balkêş e ne? Med, belgeyên nivîskî û nivîsarên Asûrî
de, di destpêka hezarsala yekemîn de xuya dibin, lê berê tomarkirina wan du hezar
sal, anku hezarsala 3-an de, dîsa li heman herêmê, dîsa bi heman navî, heman
gel dijî û beşek ji wî gelî ber bi rojavayê ve diherike û şaristanîyek ava
dike. Pêwendîya peyvên berê Mit/Mid û piştî Mad/Med, gelek dişibe pêwendîya
peyvên :“Kurd/Kard/Kord/Kird”(12). Gelê Kurd, di pêvajoya dîrokê
de, anegorî bilêvkirinên biyan, bi van navan (Kurd/Kard/Kord/Kird) hatîye
pênasekirin û Mitan jî dîsa bi navên Mit/Mid/Mîd û Mad/Med/Mîd… Awazên bêdeng
(K-R-D, û ,M-D-T) cîyê xwe de dimînin lê
tîpên dengdêr ên: A-O-U-Î û her wiha yên E-Î-I-A, diguhêrin. Û ev merc, dîsa anegorî bilêvkirina dengên
zimanên bîyan, rewşeke normal e û ya rast jî ev e. Mijar, li gel daneyên
zanistî, ew çend hêsan e. Ji lew re, navê Mitan û Medan (yê resen
Matîen/Madîen) heman nav e, zimanê wan zimanê Îndo-Ewropî ye, makewelatê wan
heman welat e, bawerîyên wan bawerîyên Arî ne, qîmetdayîna wan a jinê girîng e
û huner-mijûlîyên wan a sereke jî, heman e:… Madenkarî… Hesinkarî… Ev yek,
ji hemanîya hemû faktoran xweş xuya dike û ew her du serdem piştrast dikin ku,
Mitan û Medan, an ku heman gel-civak, di
warê madenkarî-hesinkarîyê de pir serketî bûn. Sedemên vê yên erdnigarî û
civakî û jeostratejîyê helbet hene. Û ev mercana wisa kirîye ku, Matîen (berê Mit/Mid
û piştî Mad/Med), di warê çêkirina çekan de pêş de çûne. Daneyên dîrokî wisa
dibêjin û her wiha bi van daneyan, em dikarin hêsantir tê bigêhin, ka navê Kavî
Viştaspa (Keyaxser ê Gewre) yê keyê Medan a herî navdar, efsaneya Newrozê de ,
çima wek “Kawa yê Hesinkar” hatîye hunandin. Gelo, ev hunandin, ne ji ber
serketina Medan a di warê “hesinkarî-madenkarî”de, têt? An jî, serketina Medan
a li hember Asûrîyan, ne ji ber hebûna erebeyên wan ê şer, çekên wan ên hesin û madenî yên bêhempa bûn?.
Ev tev de pirs in û bavê dîrokê Herodot, di nivîsareka xwe de, bersiv dide; “
Medan jî, çek û cilên weke ên Persan wergirtibûn, ev cil û çekwergirtin jixwe
(zaten) bi bingehî ên Medan bû, ne ên Persan bû " (13) . Herodot jî piştrast dike ku, cil (yên zirxî) û çekên ku Pers bi
kar tanîn, di bingehê de ne yên Persan bû, ên Med ew çek û cil berê de bi kar tanîn
(her wiha erebeyên şer) û bi wan çekan biserketinên mezin li hember Asûrîyan bi
dest xistin. Û dîsa em wiha fam dikin ku, Ên Pers vêca bi van amûrên şer,
pêşdetir çûn û sinorên xwe berfireh kirin. An ku, bingeha serketina Medan û
pişt re jî ya Persan, ji ber çek û cilên şer ên Medî ye.
 |
| Medes Chariot / Erebeya şer a Medî - British Museum (14) |
________________________________________
ÇAVKANÎ
(1) Gotara Kurdistan û Şaristanî: https://dirokurd.blogspot.com/2017/12/kurdistan-u-saristani.html
(2) Nûçeya Der barê Qota Berçem de: https://www.arkeolojikhaber.com/haber-cayonu-arkelojik-alani-acik-hava-muzesine-donusecek-16691/
(3) Önder Bilgi-
Hadi Özbal -Ünsal Yalçın, "Castings Of Copper-Bronze / Bakır-Tunç Döküm
Sanatı," Anatolia Cradle Of Casting /Anadolu Dökümün Beşiği, İstanbul,
2004,5.
(4) Ên Kurd
/Mehrdad Izady, Weşanên Doz - 2004)
(5) Gotara Müslüm
Üzülmez; Dünyada Madenciliğin İlk Başlangıç Noktası - Müslüm Üzülmez
(6) “On Bin Yıllık Tarihin Tanığı Hilar – Şahidê
dîroka dehhezar salî: Hilarê” Müslüm Üzülmez - 2016
(7) Kêleke
(Stêleke) biserketinê ya Naram Sîn (sedsala 23-an a berê mîladê) ê keyê
Akkadan, li gundê Pîr Hiseyna yê Amedê sala 1893-an hatîye dîtin û îro li Stenbolê, di Mûzeya Berhemên Kevnar ên Rojhilatê de ye.
(8) Gotara Xerzî Xerzan, li gel êdîsyona zanistî
ya Ezîz ê Cewo https://dirokurd.blogspot.com/2018/04/netewnave-kurd-u-nave-welate-wan-di.html
.
(9) Evidence on
the Ethnic Division of the Hurrians / I. M. DlAKONOFF Institut Vostokovodenija
Leningrad, U.S.S.R
10) Çavkanîya
9-an
(11) The
Cambridge history of iran Volume 2 - The
Median and Achamenian Periods/ rupel 45 46. Rastîya dîrokî ya Xorrî-Mitan ev e.
(12)Çavkanîya
8-an
(13)(Herodot -
Dîrok, Pirtûka 7-em, beşa 62-an)
(14) Xwerû ji zêr hatîye çêkirin, 20 cm. dirêjahî, 8 cm. jî
bilindahîya wê heye û 75 gram e. Persan heman erebe di şeran de bi kar anîye.
Herodot jî destnîşan dike ku, Pers bi tevahî çekên Medan bi kar tanîn û di koka
xwe de ew çek yên Medan bûn, ne yên Persan...
Dê bidome...
Yorumlar
Yorum Gönder